काठमाडौं उपत्यकाका पुराना घरहरूमा देखिने होचा ढोकाहरूको बारेमा पछिल्लो समय अनेक अफवाह फैलाइँदै आएको छ।
केही व्यक्तिहरूले यो राजा-राजाका सन्तानहरूबाट नेवार समुदायका छोराछोरीलाई जोगाउन बनाइएका हुन् भन्ने गलत प्रचार गरेका छन्। तर यो दाबी पूर्णतः निराधार छ। यथार्थ के हो त ?
१. सनातनी परम्परा र वास्तुशास्त्र अनुसार होचा ढोका सनातनी धर्ममा घरलाई मन्दिर सरह मान्ने चलन छ। कुनै पनि पूजनीय स्थलमा छिर्दा शिर झुकाएर प्रवेश गर्नु सम्मानको प्रतीक हो। यही कारण हाम्रो पुर्खाहरूले घरको मूल ढोकालाई होचो बनाउँथे ताकि कोही पनि घरभित्र प्रवेश गर्दा स्वतः निहुरियोस्, ढोगोस्। यसले दुई कुरालाई दर्शाउँथ्यो ।
पहिलो, घरमा बस्ने देवताहरू, कुलदेवता र पितृप्रति श्रद्धा । दोस्रो, घरका अभिभावक, वृद्धज्येष्ठहरू प्रति आदरभाव। यसको ज्वलन्त उदाहरण काठमाडौंका पुराना घरहरू मात्र नभई भारतका विभिन्न धार्मिक नगरीहरूमा पनि पाइन्छ। बनारस, अयोध्या, वृन्दावनका पुराना संरचनाहरूमा पनि यस्तै वास्तुशास्त्र देख्न सकिन्छ।
२. जलवायु र सुरक्षासँग सम्बन्ध काठमाडौं उपत्यकाको वास्तुशास्त्रमा जलवायु र सुरक्षाको कारण पनि होचा ढोका अपनाइएको पाइन्छ।
पहिलो, पुराना घरहरू इँटा, माटो, काठ र चूना प्रयोग गरेर बनाइन्थ्यो, जसले सर्दीमा न्यानो र गर्मीमा चिसो बनाउँथ्यो। होचा ढोका हुँदा घरभित्र चिसोपन कम हुन्थ्यो।
दोस्रो, विगतमा युद्ध, डकैती वा बाह्य आक्रमणको खतरा थियो। होचा ढोका हुँदा घरभित्र जबरजस्ती पस्न गाह्रो पर्थ्यो, किनभने कुनै पनि आक्रमणकारीले दौडिँदै पस्न सक्दैनथ्यो। यसरी, यो सांस्कृतिक मात्र नभई सुरक्षाको कारणले पनि बनाइएको संरचना हो।
३. राजा-राजतन्त्रप्रतिको दुष्प्रचार आज गणतन्त्रका मतियारहरू यो सनातनी परम्परालाई तोडमोड गरी राजा-विरोधी कथा सिर्जना गरिरहेका छन् । नेवार समुदायका छोराछोरीलाई “झुकाएर राख्न” होचा ढोका बनाइएको भनेर फैलाइएको यो हल्लाको कुनै ऐतिहासिक प्रमाण छैन ।
यदि यस्तो भएको भए, किन नेवार समुदाय स्वयंले आफ्ना घरमा यस्ता ढोका बनाए? किनभने तिनले वास्तुशास्त्र, संस्कृति, परम्परा बुझ्थे । यथार्थमा, नेवार समुदाय राजसंस्थासँग अत्यन्त सुमधुर सम्बन्ध राख्ने समुदाय थियो । काठमाडौं उपत्यकाका मल्लराजाहरू नै नेवार समुदायबाट थिए ।
राजा महेन्द्रदेखि राजा वीरेन्द्रसम्म, राजाले नेवार समुदायलाई सधैं सम्मान दिए। उनीहरूका संस्कृति र सम्पदाको संरक्षणमा मद्दत गरे। तर गणतन्त्रका दलालहरू सधैं राजसंस्थाको विरुद्धमा झूटो कथा बेच्न खोज्छन्। पत्रकारिता नै विकृत भइसकेको छ। सत्यको खोजी गर्नेभन्दा अफवाह बेचेर विदेशीको गोटी बन्नेहरूको बाहुल्यता छ।
४. जनता सचेत बनौं, संस्कृति बचाऔं ! यस विषयमा सत्य उजागर गर्नु जरुरी छ। हाम्रो पूर्वजहरूले स्थापत्य कलामा विश्वकै उत्कृष्ट मानिने संरचना बनाएका थिए। होचा ढोका उनीहरूको बुद्धिमत्ता, धार्मिकता, सुरक्षा चेतना र वास्तुशास्त्रप्रतिको ज्ञानको प्रतीक हो ।
कुनै जातीय वा राजनीतिक षड्यन्त्रको उपज होइन। हामीले आफ्नो इतिहास बुझ्नुपर्छ। विदेशीहरूले लादेको झूटो प्रचारलाई विश्वास गरेर आफ्नै परम्पराप्रति नकारात्मक धारणा बनाउनु मूर्खता हो। त्यसैले, हामी सनातनीहरूको कर्तव्य हो ।
सत्यको पक्ष लिने । इतिहासलाई तोडमोड गर्नेहरूलाई चुनौती दिने । हाम्रो परम्परा र वास्तुशास्त्रको वैज्ञानिक पक्ष उजागर गर्ने ।
सचेत बनौं ! संस्कृति बचाऔं ! सत्य फैलाऔं !
